Йла-йрке смахсене пуплеве кртмелли уроксем. Проект з. Умн калани. Пурнз знелсе пын май чвашсен авалхи йли-йркисем манза тухса пыразз. Хал замрксем вййа тухмазз, ваттисем киремете чяк кямезз, ачасене чваш йлипе ят хумазз, вилнисене лкхи йркепе пытармазз. зне туманнине кура йла-йркене плтерекен смахсене те калазура ус курмазз. Хал нт, аслисем те, зимкпе зинзе уявсене Христос тнн «троица» уявпе птраштарса ятмр. Апла пулсан та эпир, чваш члхине упраса хварас, унн культурине ястерес текенсем, ачасене тван халх йли-йркине чваш члхи уроксенче врентететпр. "Халх врентвн пуянлхне упраса аталантарса пырсан зез чваш знрен чрлсе малалла кайма пултарать, тнчери ытти халх йышнче тивзл вырна тухать, мрхи чапне знетсе, чртсе яма шанчк тупать", - тет педагогика сллхсен доктор Г.Н.Волков. Е. Енькка 5, 6-7, 9-мш классем валли хатрлен «Культура родного края» кнекисене йла-йркепе зыхнн нумай смах кртн. Анчах та нумай шкулсенче «Тван ен культури» уроксене чвашла плмен учительсем, вырс члхи, географии врентекенсем, врентнине пула ачасем йла-йркене плтерекен смахсене илтсе те кураймазз. Завнпа чваш члхи учителсен кашни урокрах ачасене халх культури, унн йли-йрки зинчен каласа хвармалла. Шкул ачисене урок тршшпех чваш тексчсем вуласа тата члхе грамматики з зез туса ларма йывр та кичем. Завна пулах пирн всене хамр халх йли-йркипе интереслентерсе ямалла, ытти халхсеннипе танлаштарни те вырнл. Ахальтен мар нт вырс шкулсенчи «Чваш члхи» курсн тп тллевсенчен при вл – члхе урл чваш халх историйпе, культурипе, пурнзпе паллаштарасси. Ку тллеве пурнзлама пирн условисем те зителкл. Уроксене иллюстраци материалсемпе, асатте-асаннесенчен юлн экспонатсемпе (савт-сапа, тум-тир, тр, ал-з хатр), информаципе хутшну технологийсемпе, трл вй ус курса ирттермелле. Хал ресторансемпе ательесем те халха илртме наци компоненчсене тпе хура пузларз, ятарл сайтсем узрз, унта чваш культурипе зез мар, ытти халх, морда, удмурт, мари, вырс, культурипе те паллашма пулать. Ак, смахран, «Кулинарный Эдем» интернет-журналта узбек, мари, индии, украина, эстони, абхази, кркс, мкш, вырс, чваш тата ытти халх апат-зимзпе (http://www.kedem.ru/voyaj/cuisine/20100121-chuvkitchen/), Хусанти "LuiZa" ателье сайтнче чваш, азербайджан, араб, узбек, киргиз, мари, мордва тата ытти халх тум-тирпе, тррипе (http://luiza-m.narod.ru/) паллашма пулать. Чваш тата ытти халх уявсемпе йли-йрки (www.chuvsu.ru/chuvashia/) зинчен интернетран та трл материал, снякерчк, видиосюжет тупма май пур, юлашки зулсенче якерчкл энциклопедисемпе кнекесем те нумай тухрз. Чваш халх сайчнче (http://chuvash.org/news/1024.html), чваш культура парталнче (http://www.chuvashculture.org/) те кскл материал нумай. Чваш члхи программи трх тван халх йли-йрки зинчен врентмелли ятарл темсем та пур: 2-мш класра чваш апат-зимзпе (Антонова З.С.Чваш смах: вырс шкулн 2-мш клас валли / З.С. Антонова, В.И. Игнатьева, Н.Н.Чернова. – Шупашкар, 2005), 4-мш класра тум-тирпе (Чернова Н.Н. Чваш смах: вырс шкулн 4-мш класнче чвашла врентмелли кнеке / В.И. Игнатьева, Н.Н.Чернова. – Шупашкар, 2002), 6-мш класра уйх ячсемпе зыхнн (Андреев И.А. ЧОваш члхи: вырОс шкулн 6-мш клас валли / И.А,Андреев, Р.И.Гурьева. – Шупашкар, ЧОваш кнеке издательстви, 2005.), 7-мш класра «Зпата», «Акатуй» темсем (Андреев И.А. ЧОваш члхи: вырОс шкулн 7-мш клас валли / И.А,Андреев, Р.И.Гурьева – Шупашкар: ЧОваш кнеке издательстви, 2005. – С.105, 173), 8-мш класра «Чваш халх пултарулх, йли-йрки» пайри 17 тема (Печников О.И. Чувашское слово: учебник чувашского языка для 8 класса русской школы / О.И. Печников, М.Н. Печникова. – Чебоксары, 2008.) Анчах та В.Г. Абрамовн кнекисенче, паянхи пурнзпа зыхнса пынине пула, йла-йрке смахсем лексик материалнчен тухса яксе пыразз. Чвашсен ытарайми Сенти, Селиме, Нарспи, Чике старик ятсемпе снарсенчен те Айпипе Хвелпи зез трса юлчз. Всен шутне чакарас марчч пирн. Ситуацие тишкерни Йла-йркене плтерекен смахсене кнекесенче, тпчев зсенче, уроксенче зез ус куратпр. Сайра хутра хш-пр йла-йркене пхннине хазатра вуласа плме пулать-ха. Апла пулсан мн тума всене вырс шкулсенче врентмелле тейр. Шутласа пхар-ха, хальхи замрксем ют зр-шывсене зяреме юратазз, унта всен культурипе кскланазз, трл сувинирсем илсе килезз. Зав сувинирсем пурте халх кульурине, йли-йркине плтерекен элементсенчен тразз. Экскурсие кайн зынсем ку палл мне плтерет-ха, зак тата мн палли тесе интересленезз. Е, калпр, Чваш ен зынни зав халх этеммипе паллашн, вл чваш халх йли-йркипе интересленет, чвашсен апат-зимз, тум-тир зинчен плесшн. Тухья, тевет, хушпу смахсене мнле аклчан, вырс, нимз смахсемпе каласа нлантарма пулатар-ха. Тата хал Турцие кайма зул-зярев билечсем хаклах мар пулнран пурте унта зитсе курасшн. Турк эс Чваш енрен пулнине плсен вл тярех хйн члхине чвашннипе танлаштарма пузлать, йла-йркесенчи прпеклхе шырать. Вара Чваш Республикинчен килн чваш ачи-и, вырс ачи-и, чваш апат-зимз, тум-тир, йла-йркине зиелтен пхса тухнскер, мн каласа ктарт? Паллах, вырс ачисене чвашла калазма хнхтарма паян кун та змл мар. Йла-йркене плтерекен смахсене астуса юлтарма татах та ктксрах. Чылайыш урокра мар чухне чвашла пачах калазмасть. Запах та ачасем интересл, кулшла смахсене, фразеологизм заврншсене ытларах астуса юлазз. Йла-йркепе зыхнн япаласем те кскл, всене плтерекен смахсем те завнашкалах интересл, ачасен ассенче тытнса юлмалла. Завнпа та эп хамн зе змллатас тата тин злеме пузлан учительсене пулшас тллевпе зак методика ктартвне хатрлесшн. Манн з, тпрен илсен, 8-мш класри чваш члхи «Чваш халх пултарулх, йли-йрки» пайри уроксен тулли конспекч пулмалла. Унта эп урок тллевсемпе, вреня меслечсемпе паллаштаратп. Уроксенче хам ус куракан тестсемпе, вйсемпе, пуз ватмшсемпе, кроссвордсемпе, трл хнхтарусемпе паллаштарасшн. Концептуализаци (пулмалли зн снар, знлх) О.И. Печников, М.Н. Печникова. 8-мш класс валли зырн «Чваш смах» кнекинче «Чваш халх пултарулх, йла-йрке» пайне чваш халх юррисемне, халапсемне, йла-йркене снлакан текстсене кртн. Анчах та всемпе злес тесен учителн кашни юр мнле уявпа, мнле йла-йркепе зыхннине каласа ктартма пит нумай материал пухмалла Уйрмах тин злеме пузлан учителе йывр. Йла-йркепе зыхнн уроксен тулли конспекч пурри учительсемшн змллх пул. Унта тван халх йли-йркипе зыхнн вйсем, пуплев хнхтарвсем, кану саманчсем, пузватмшсемпе кроссвордсем, сас зарядкисем, кластерсем, буклетсем, презентацисем пулмалла. Гипотеза шайнчи шухш Манн тллев – вырс ачисене халх йли-йрки урл чваш члхине вренес кмлне зклесси, ачасен плвне втам шая илсе зитересси. Шкул ачисем чваш члхине вренме кткс пулнине палртазз, на вренни мн тума кирлине нланмазз. Апла пулсан вырс ачине чваш члхине врентн чухнехи закн пек тп тллев сиксе тухать: чваш члхи вренни хзан кирл пулассине нлантарса парасси. Ачасене интереслентерсе ярас тесе тпчев зсене явзтармалла, кашни урока валлиех ктарту материалсем пухтармалла, ятарл темсемпе презентацисем тутармалла. Зялерех аснн тп шухшсене шута илсе йркелен уроксен тулли конспекчсем замрк учительсене урока ирттерме змллх кяр, ачасен чвашла вренес туймне ястер. Тллевсемпе задачсем Тллевсем: 1. Вырс шкулн 8-мш класс программине, йла-йркепе зыхнн темисене тплн пхса тухасси, интернетран, библиотекран зялерех аснн темпа ктарту материалсем пухасси, ИКТ-па ус курса иртермелли уроксен конспекчсене хатрлесси. 2. Пухса хатрлен материалпа уроксенче мнле ус курмаллине шкулти, унтан хулари учительсене паллаштарасси, хатр материала сайта тратасси. Задачсем: 1. Члхезсен, методистсен проект зсене тишкересси. 2. Хатрлен материал уроксенче ус курма услл е услл маррине палртасси, з результачсене птмлетесси. Пулмалли результат 1. 8-мш класри чваш члхи уроксене ирртерекен учителн з тетрач. 2. 8-мш класри чваш члхин «Халх пултарулх, йла-йрке»пайнчи уроксен туллии конспекчсем. 3. Урокра ирттермелли тестсем тата пай хыззн ирттермелли трслев з . Проекта пурнзламалли вхт: 1 тапхр – хатрленя тапхр (2010 зулн зурла-авн уйхсем); 2 тапхр – зн тп тапхр (2010 зулн юпа-чяк уйхсем); 3 тапхр – хаклав тапхр (2010 зулн чяк уйх.) Результата пурнза кртесси з результатне пурнза кртес тллевпе тумалла зсем: 1) урок конспекчсене ытти учительсем хушшинче сарса трслесе пхмалла, 2) материал пахалхне шкулти чваш члхи учителсен прлешвнче пхса тухмалла, 3) сайта вырназтармалла, пичете памалла. Проект зне трслемелли мониторинг 1) Урок пахалхне ачасем хаклани; 2) тестсемпе трслев зсене тишкерни; 3) йла-йрке уроксене ирттермелли презентацисен шуч ясни.